زخم معده و اثنی عشر

تعریف: زخم گوارشی یا زخم پپتیک (peptic ulcer) در واقع ضایعه ای است که از ناحیه ی پوشش مخاطی در سیستم گوارش آغاز می شود و از ناحیه ی زیرمخاط نیز رد می شود؛ همچنین پایدار و غیر قابل ترمیم است. زخم های گوارشی یکی از شایع ترین علل مراجعه ی بیماران به مراکز درمانی سرپایی است.

زخم گوارشی بیشتر در چه بخشی از سیستم گوارش ایجاد می شود؟

زخم های گوارشی در هر بخشی از سیستم گوارشی می توانند ایجاد شوند، ولی چون وجود اسید یک عامل بسیار مهم در ایجاد زخم است به طور معمول جایی که اسید وجود دارد بیشتر دیده می شود. شایع ترین محل ایجاد زخم گوارشی در درجه اول اثنی عشر (دوازدهه یا دئودنوم) و بعد از آن در معده است.

زخم های گوارشی چگونه ایجاد می شوند؟

برای حفاظت از مخاط در سیستم گوارش عواملی با هم در تعادل هستند که حاصل عملکرد آن ها حفاظت از مخاط و جلوگیری از نفوذ اسید به داخل آن است. حال اگر تعادل سدهای حفاظتی از مخاط به هم بخورد زخم گوارشی ایجاد می شود. برای درک بهتر یک ترازو را تصور کنید که در یک کفه ی آن عوامل مهاجم و در کفه ی دیگر عوامل دفاعی و ترمیم کننده وجود دارد:

حال اگر کفه ی عوامل مهاجم سنگین تر شود سبب افزایش ترشح اسید می شود و زخم ایجاد می شود. اجزای این کفه عبارتند از:

• هلیکوباکتر پیلوری (H.pylori): میکروبی تاژک دار است که نقش مهمی در افزایش ترشح اسید دارد. این باکتری یکی از مهم ترین عوامل در ایجاد زخم پپتیک است. گرچه هم باعث زخم معده و هم باعث زخم اثنی عشر می شود؛ ولی در ایجاد زخم اثنی عشر نسبت به معده نقش بیشتری دارد.

• داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی (NSAID):

دومین عامل موثر در ایجاد زخم های گوارشی است. سردسته ی این داروها آسپیرین است اما از سایر داروهای این خانواده می توان به ژلوفن، ایبوپروفن، دیکلوفناک و پیروکسیکام اشاره کرد. این گروه دارویی با مهار تولید پروستاگلاندین ها که نقش حفاظتی برای مخاط معده دارند، سبب تضعیف مخاط و نفوذ اسید به آن شده و در نهایت زخم ایجاد می شود. این عامل در ایجاد زخم معده نسبت به زخم اثنی عشر بیشتر نقش دارد. افراد زیر مستعد زخم پپتیک ناشی از مصرف این گروه دارویی اند که بر اساسر نظر پزشک برایشان داروی ضد اسید تجویز می شود:

1. افراد با سن بالای 60 سال
2. سابقه ی قبلی زخم پپتیک در فرد
3. بیمارانی که هم زمان کورتون مصرف می کنند.
4. بیمارانی که هم زمان داروهای ضد انعقاد مصرف می کنند، مانند هپارین و وارفارین
5. بیمارانی که به مدت طولانی و با دوز بالا از NSAID ها مانند آسپیرین یا سایر داروهای این خانواده استفاده می کنند.
6. مصرف آسپیرین طولانی مدت یا با دوز بالا یعنی بیش از 325 میلی گرم در روز

• اسید کلریدریک (HCL) که همان اسید معده است و PH معده را به 2/5 می رساند.

همچنین اگر کفه ی عوامل حفاظتی ضعیف شود حتی اگر میزان اسید طبیعی باشد، زخم می تواند رخ دهد؛ چون همان میزان نرمال اسید در این شرایط می تواند به داخل مخاط نفوذ کند. عواملی که در این کفه قرار می گیرند عبارتند از:

• عوامل دفاعی شامل: موکوس، جریان خون مخاط، بی کربنات (یک ماده با خاصیت قلیایی)، ارتباط بین سلول ها و مقاومت در راس چین های مخاطی
• عوامل ترمیم کننده: مانند تکثیر سلول ها و فاکتورهای رشد 

برخی از عوامل دیگر که فرد را مستعد ابتلا به زخم پپتیک می کند عبارتند از :

• مصرف سیگار
• مصرف برخی از داروها
• سندرم Zollinger-Ellison: این سندرم در واقع به علت تومور سلول های گابلت یا همان گاسترینوما رخ می دهد. در این افراد میزان ترشح اسید به علت میزان بالای گاسترین که توسط تومور تولید می شود، خیلی زیاد است؛ بنایراین می تواند باعث ایجاد زخم های گوارشی خیلی بزرگ یا زخم های متعدد شود و همچنین می تواند سبب ایجاد زخم در محلی غیر طبیعی از سیستم گوارش شود. (گاسترین هورمونی است که به طور طبیعی دربدن تولید می شود و باعث تحریک ترشح اسید برای هضم غذا می شود. ولی بعد از این که PH معده به حدود 2/5 رسید و میزان اسید زیاد شد، از طریق فیدبک های منفی تولید گاسترین به طور به طور طبیعی سرکوب می شود. ولی در سندرم زولینگر الیسون میزان ترشح گاسترین مهار نمی شود و بی مهابا ترشح می شود.)

زخم اثنی عشر

شایع تر از زخم معده است و در مردان 2 برابر بیشتر از زنان رخ می دهد. زخم های این ناحیه همیشه به علت افزایش ترشح اسید رخ می دهد.

زخم معده

در مردان و زنان مساوی دیده می شود. علت زخم های این ناحیه همیشه میزان بالای ترشح اسید نیست؛ بلکه ضعیف شدن عوامل دفاعی و محافظت از مخاط نیز باعث ایجاد این زخم ها می شود. البته علت زخم بسته به محلی از معده که در آن زخم ایجاد می شود متفاوت است؛ به نحوی که می توان گفت زخم هایی در معده که نزدیک پیلور اند بیشتر به دلیل افزایش میزان اسید ایجاد شده اند. در مقابل زخم هایی که در تنه ی معده و فوندوس آن هستند بیشتر به علت ضعیف شدن مخاط ایجاد می شوند.

نظاهرات بالینی زخم های گوارشی:

• درد ناحیه ی بالای ناف (اپی گاستر)

شایع ترین و مهم ترین تظاهر از زخم های پپتیک است. ارتباط این درد با مصرف غذا می تواند به افتراق زخم معده از اثنی عشر کمک کند. افراد با زخم معده به دنبال مصرف غذا دردشان بدتر می شود. ولی افراد با زخم اثنی عشر با خالی بودن معده دچار درد شده و با غذا خوردن دردشان بهتر می شود؛ طوری که گاهی درد هنگام نیمه ی شب آن ها را بیدار می کند و اظهار می کنند که با خوردن کمی غذا یا آب درد بهتر شده و می توانند بخوابند.

• تغیرات وزن

در بیماران با زخم معده به علت این که غذا خوردن موجب بدتر شدن درد می شود و گاهی از غذا خوردن خودداری می کنند کاهش وزن ممکن است رخ دهد. البته این کاهش وزن که همراه با درد بالای ناف است را نمی توان صرفا به دلیل زخم معده دانست؛ زیرا شاید یک بدخیمی داخل معده باعث کاهش وزن شده است. بنابراین در این افراد حتما باید بررسی از نظر وجود سرطان معده صورت گیرد و اقدامات تشخیصی صورت گیرد.

• آنمی (کم خونی)

چون زخم به ناحیه ی زیرمخاط می رسد و در آن جا رگ های خونی وجود دارد ممکن است فرد دچار خون ریزی میکروسکوپی در گذر زمان باشد و خون ریزی مخفی رخ دهد. به همین دلیل بیمار دچار کم خونی می شود.

• علائمی مانند تهوع و استفراغ معمولا در شرایطی رخ می دهند که زخم در ناحیه ی پیلور ایجاد شده باشد و انسداد ایجاد شده باشد.

عوارض زخم های گوارشی:

در مورد عوارض می توان خونریزی گوارشی، پرفوراسیون محل زخم (سوراخ شدن) و انسداد را نام برد. که برای درمان این عوارض جراحی لازم است.

تشخیص:

اگر سن بیمار زیر 40 سال باشد و با درد اپی گاستر مراجعه کند معمولا بدون بررسی تشخیص زخم پپتیک است و تحت درمان قرار می گیرد.

اگر سن بیمار بالای 40 سال باشد اقدامات تشخیصی لازم است که مهم ترین، شایع ترین و اختصاصی ترین روش آندوسکوپی است. البته بلع باریم هم در برخی از موارد صورت می گیرد. سایر تست های آزمایشگاهی بسته به تشخیص پزشک صورت می گیرد.

درمان :

برای کنترل بیماری باید از مصرف سیگار و الکل اجتناب کرد.

درمان ریشه کنی هلیکوباکترپیلوری دارای رژیم های 3 یا 4 دارویی است که معمولا بسته به نظر پزشک 2هفته انجام می شود. سایر داروها مانند ضد اسیدها و داروهای مهارکننده ی پمپ پروتون بر اساس تجویز پزشک در درمان این بیماری نقش دارند.